در آموزه های اسلامی، حقایق و واقعیاتی وجود دارند که حق و باطل بودن همه چیز و عملکرد انسان ها با آن ها تطبیق داده شده و حق و یا باطل بودن آن ها تشخیص داده می شود.
این همان نگرشی است که امیرالمومنین(ع) بدان اشاره نموده که معیار آن است که اهل حق را با شناخت حق بشناسید، نه این که حق را به واسطه مردمان بشناسید.
باور ما این است که رفتار و گفتار معصومان(ع) با واقعیات و حقایق همسویی دارد، از این رو رفتار و گفتار آن ها یکی از راهکارها و معیارهای شناخت حق از باطل شناخته شده، حتی در برخی از روایات سخن از آن به میان آمده که ائمه و عملکرد آن ها عین واقعیت و حقیقت است. پیامبر اسلام(ص) در مورد علی(ع) فرمود: “هو (علی) الفارق من الحق و الباطل؛ او است که میان حق و باطل جدایی می اندازد”
با این حساب مبنا و معیار موارد زیر خواهند بود:
1- طبق آیات قرآن کریم می دانیم که خداوند حق است:
ذلک بان الله هوالحق؛ (حج، آیه 6)
ذلکم الله ربکم الحق، (یونس، آیه 32)
الحق من ربک، (بقره، آیه 147).

2-پیامبر(ص) حق است:
یا ایها الناس قد جائکم الرسول بالحق من ربکم، (نسا، آیه 170).

3- کلام خدا حق است:
نزل الکتاب بالحق، (بقره، آیه 176).

4- امامان نیز حق اند: به این دلیل که قرآن می فرماید: ما آتاکم الرسول فخذوه؛

و پیامبر (ص) نیز در حدیث ثقلین فرمود: انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی اهل بیتی لن تضلوا ان تمسکتم بهما ابدا و انما لن یفترقا…

اما راه های شناخت حق:
برای تشخیص حق در هر زمان باید ببینیم که آیا رفتارمان مطابق رضای خدا و کلام الهی و سنت پیامبر(ص) و گفتار امامان معصوم(ع) هست یا نه؟! بعضی موارد حق روشن است و با کمترین توجه، انسان حق را تشخیص می دهد. در مواردی که تشخیص حق برای انسان دشوار است به استناد احادیث، لازم است که به علمای زمان مراجعه شود زیرا علما مجرا و کانال ارتباط ما با کتاب و عترت هستند که تعبیر رجوع به «روات احادیثنا» و «من عرف احکامنا» و…، اشاره به همین معنا دارد.

درنتیجه برای تشخیص حق و باطل میتوان به سه محور اساسی و عمده اشاره کرد:

1. علم و آگاهی:

علم و آگاهی زیر بنای اصلی شناخت و تشخیص امور را تشکیل می دهد که بدون آن انسان گرفتار گمراهی و انحراف خواهد شد. برای تشخیص حق و باطل نقطه آغازین کسب علم و شناخت حق و باطل و به تعبیر دیگر شناخت سره از ناسره است بدون علم و آگاهی انسان قادر به رسیدن به شناخت صحیح نخواهد بود و چه زیبا حضرت علی علیه السلام می فرمایند: انسان نادان را نمی بینی مگر اینکه در میان افراط (زیاده روی) و تفریط(کند رو) (نهج البلاغه،حکمت،70) حرکت در مسیر اعتدال و مصون ماندن از زیاده روی و کند روی که انحراف را به دنبال خواهد داشت، در گرو کسب علم و معرفت است. به ویژه تشخیص حق و باطل در دین، نیازمند شناخت و آگاهی کامل نسبت به مبانی و اصول دینی از منابع اصیل و کارشناسان متعهدعلوم دینی است چه در غیر این صورت خطر افتادن در ورطه خطا و گمراهی وجود دارد.

2. معیار قرار دادن حق و سنجش افراد بر اساس آن:

یکی از معیارهای مهم تشخیص حق و باطل، شناخت حق و باطل و سنجش افراد بر اساس آن است نه اینکه افراد ملاک و معیار سنجش حق و باطل قرار بگیرند حضرت علی علیه السلام می فرمایند: همانا حق به شخصیتها شناخته نمی شود، خود حق را بشناس تا پیروان آن را بشناسی (محمدی ری شهری،محمد،میزان الحکمه،قم،دار الحدیث،1377، ج3،ص1238) همچنین فرمودند: همانا دین خدا با موقعیت اشخاص شناخته نمی شود بلکه با معیار و نشانه حق شناخته می گردد، پس حق را بشناس تا اهلش را بشناسی(همان) در پاره ای موارد انحرافات و کجروی ها به دلیل معیار قرار دادن افراد بجای محور قرار دادن حق و باطل و سنجش افراد بر اساس آن است . در این راستا حضرت علی علیه السلام فرمودند: بنگر به آنچه گقته شده نه به گوینده سخن( آمدی , عبد الواحد , غرر الحکم , ترجمه محمد علی انصاری , ج 1, ص 394)

3. آگاهی وشناخت نسبت به زمان و مقتضیات و شرایط زمانه:

از معیارهای مهم شناخت حق و باطل علم و آگاهی نسبت به احوال و مقتضیات زمان است که بدون توجه به آن نمی توان حق و باطل را در زمان خویش به صورت صحیح تشخیص داد. امام صادق علیه السلام فرمودند: کسی که به زمان خویش آگاه باشد مورد هجوم اشتباهات قرار نمی گیرد. (مجلسی،محمد باقر،بحار الانوار،تهران،مکتبه الاسلامیه،ج 78،ص269)

منبع : ملاک ها و معیارهای تشخیص حق و باطل / خدمت