فاطمه بنت حِزام مشهور به اُمّ‌الْبَنین (درگذشته ۶۴ق) از همسران امام علی(ع) و مادر عباس(ع)، عبدالله، جعفر و عثمان بود که هر چهار تن در روز عاشورا به شهادت رسیدند. پس از واقعه کربلا، ام‌البنین روزها به قبرستان بقیع می‌رفت و برای امام حسین(ع) و فرزندانش سوگواری می‌کرد.

عالمان شیعه شجاعت، فصاحت و علاقه‌ ام‌البنین به اهل‌بیت(ع) به‌ ویژه امام حسین(ع) را ستوده و از او به نیکی یاد کرده‌اند. به گفته شهید ثانی و عبدالرزاق مُقَرَّم، ام‌البنین نسبت به خاندان پیامبر(ص)، محبت شدیدی داشت و خود را وقف خدمت به آنان کرده بود؛ به همین دلیل اهل بیت نیز برای او احترام ویژه قائل بودند و در روزهای عید، نزد او می‌رفتند.

ام‌البنین در قبرستان بقیع دفن شده است.

ادامه مطلب :

معرفی و نسب

ام‌البنین از قبیله بنی‌کلاب، پدرش حِزام بن خالد یا حرام بن خالد [۱] و مادرش لیلی یا ثمامه دختر سهل بن عامر بن مالک است.[۲] به نقل تاریخ‌نگاران، قبیله بنی‌کلاب به شهامت، رشادت و شجاعت و ویژگی های نیکوی اخلاقی مشهور بودند و همین موضوع در ازدواج علی(ع) با ام البنین (س) تأثیرگذار بود.[۳]

از تاریخ ولادت و درگذشت ام‌البنین اطلاع دقیقی در دست نیست. برخی، با توجه به شواهد تاریخی، ولادت او را بین سال‌های ۵ تا ۹ هجری قمری دانسته‌‌اند.[۴] در خصوص درگذشت ام‌البنین، برخی از تاریخ‌نگاران تاریخ وفات او را ۱۳ جمادی‌الثانی ۶۴ق[۵] و برخی دیگر ۱۸ جمادی‌الثانی ۶۴ق دانسته‌اند.[۶] برخی نیز مدعی‌اند بر زنده بودن ام‌البنین پس از واقعه کربلا دلیل مستندی وجود ندارد.[۷] بنابر نقل مورخین محل دفن او قبرستان بقیع است.[۸]

ازدواج با حضرت علی(ع)

پس از شهادت حضرت فاطمه(س)، امام علی(ع) با برادرش عقیل که در نسب‌شناسی [یادداشت ۱]عرب خبره بود، درباره انتخاب همسری که اصیل باشد و فرزندانی دلیر و جنگاوربیاورد، مشورت کرد. عقیل، فاطمه بنت حزام را پیشنهاد کرد و علی(ع) با او ازدواج کرد.[۱۰] گفته شده، ام‌البنین پیش از ازدواج با حضرت علی(ع)، با شخص دیگری ازدواج نکرده بود.[۱۱]

درباره اینکه او بعد از حضرت فاطمه(س) همسر دوم یا سوم امام علی(ع) بوده است اختلاف‌نظر وجود دارد.[۱۲] بر اساس برخی نقل‌های تاریخی امام علی(ع) بعد از شهادت حضرت فاطمه(س) و با توصیه او با امامه نوه پیامبر(ص) و دختر زینب ازدواج کرد[۱۳] با این حال برخی بر اساس روایتی از امام صادق(ع) معتقدند که‌ ام‌البنین اولین همسر امام علی(ع) بعد از حضرت فاطمه(س) بوده است.[۱۴] برخی با استناد به اینکه اولین فرزند ام‌البنین در سال ۲۶ قمری به دنیا آمده است ازدواج امام علی(ع) با ام‌البنین را قبل از سال ۲۳ قمری می‌دانند، برخی دیگر سال ازدواج آنها را ۱۳ یا ۱۶ قمری می‌دانند چرا که معتقدند بین ازدواج آنها و تولد حضرت عباس(ع) بزرگ‌ترین فرزندشان ۱۰ سال فاصله بوده است.[۱۵]

گفته شده پس از گذشت مدتی از ازدواجشان، ام‌البنین به امام علی(ع) پیشنهاد کرد او را به نام اصلی‌اش که فاطمه بود، صدا نزند، تا حسنین(ع) با شنیدن نام فاطمه به یاد مادرشان نیفتند. از این‌رو امام علی(ع) او را ام‌البنین [مادر پسران] نامید.[۱۶]

ام‌البنین چهار پسر به نام‌های عباس(ع)، عبدالله، جعفر و عثمان به دنیا آورد.[۱۷]

بنابر نقل سهل بن عبدالله بخاری، ام‌البنین بعد از شهادت حضرت علی(ع) با شخص دیگری ازدواج نکرد.[۱۸]

واکنش به خبر شهادت فرزندانش

 

مکان دفن ام‌البنین در نقشه بقیع

ام‌البنین در واقعه کربلا حضور نداشت. اما چهار فرزندنش در روز عاشورا در کربلا به شهادت رسیدند.[۱۹] هنگامی که کاروان اسیران کربلا وارد مدینه شد و او از شهادت فرزندانش باخبر شد، از سرنوشت امام حسین(ع) پرسید و وقتی خبر شهادت او را شنید، گفت:‌ «ای کاش فرزندانم و تمامی آنچه در زمین است فدای حسین می‌شد و او زنده می‌ماند.» این سخنِ او را برخی دلیل دلدادگی عمیق او به اهل‌بیت و امام حسین(ع) دانسته‌اند.[۲۰]

سوگواری برای فرزندان

طبق نقل مقاتل الطالبیین، ام‌البنین پس از باخبر شدن از شهادت فرزندانش، هر روز با نوه‌اش عبیدالله (فرزند عباس) به قبرستان بقیع می‌رفت و در آنجا اشعاری که خود سروده بود، می‌خواند و می‌گریست. اهل مدینه گرد او جمع می‌شدند و همراه او گریه می‌کردند، گفته شده که مروان بن حکم یکی از حاکمان مدینه، نیز با آنان همراه می‌شد.[۲۱]

ام‌البنین را ادیب و شاعری فصیح و اهل فضل و دانش دانسته‌اند[۲۲] که در رثای حضرت عباس این اشعار را سروده بود و می‌خواند:

اشعار ام‌البنین در سوگ عباس(ع):
یا من رَاَی العباس کرّ   علی جماهیر النقد
و وراه من ابناء حیدر   کل لیث ذی لبد
انبئت اَنّ ابنی اصیب   براسه مقطوع ید
ویلی علی شبلی اما   ل براسه ضرب العمد
لو کان سیفک فی ید   یک لما دنا منک احد[۲۳]
«ای که عباس را دیدی، بر انبوه دشمنان فرومایه حمله می‌کرد و در آن هنگام که فرزندان حیدر در کارزار چون شیران در پشت سر وی بودند. می‌گویند دست فرزندم قطع شده و بر سرش عمود فرود آمده.وای بر من، آیا بر فرق شیر شجاعِ من عمود فرود آمد و سر او را کج کرد؟ اگر شمشیرت را در دست داشتی کسی به تو نزدیک نمی‌شد»[۲۴]

دیگر مرا ام‌البنین نخوانید:
لا تدعُوَنِّی وَ یَک ام البنین   تُذکِّرینی بلیوث العرین
کانت بنونَ لی اُدعَی بهِم   و الیومَ اَصبَحتُ و لا من بَنین
اَربعۀٌ مِثلَ نسُورُ الرّبی   قد وَاصلُوا الموتَ بقَطعِ الوَتینِ
تنازَعُ الحِرصانَ اَشلائَهُم   فَکُلّهُم اَمسُوا صَریعاً طَعین
یا لَیتَ شِعربی اَکَما اَخبَروا   بِاَنَّ عبّاساً مَقطُوعَ الیَدَین[۲۵]
«واى بر تو مرا دیگر مادر پسران مخوان که مرا به یاد شیران بیشه‌‏ام می ‏اندازى. من پسرانى داشتم که به خاطر آنان مرا ام البنین می‌خواندند ولی امروز دیگر پسری ندارم. چهار پسر که مانند عقاب‌‌‌های کوهسار بودند و با بریده شدن رگ حیات یکى پس از دیگرى به مرگ پیوستند. بر سر نعش آنها نیزه‌ها به ستیزه برخاستند و همه آنان از زخم نیزه به خاک افتادند. اى کاش می ‏دانستم آیا چنان که خبر دادند؛ عباس من دست راستش قطع شده بوده است! »[۲۶]

جایگاه‌ نزد شیعیان

عالمان شیعه شجاعت، فصاحت و علاقه‌ ام‌البنین به اهل‌بیت به‌ویژه امام حسین(ع) را ستوده و از او به نیکی و بزرگی یاد کرده‌اند.[۲۷] به گفته شهید ثانی فقیه شیعه قرن دهم و سید عبدالرزّاق مُقَرَّم مقتل‌نویس شیعه (درگذشته ۱۳۹۱ق)، ام‌البنین نسبت به خاندان پیامبر، محبت شدیدی داشت و خود را وقف خدمت به آنان کرده بود. اهل‌بیت نیز برای او احترام ویژه قائل بودند و در روزهای عید، نزد او می‌رفتند.[۲۸] باقر شریف قرشی تاریخ‌پژوه شیعه (درگذشته ۱۴۳۳ق) نیز گفته است در تاریخ زنی همچون ام‌البنین دیده نشده که نسبت به فرزندانِ هم شوی (هَووی) خود محبتی خالصانه ورزد و آنان را بر فرزندان خویش مقدم بدارد.[۲۹]

سید محمود حسینی شاهرودی (درگذشته ۱۳۹۴ق) از مراجع تقلید شیعه گفته است من در مشکلات، برای ام‌البنین صد مرتبه صلوات می‌فرستم و حاجت می‌گیرم.[۳۰] برخی گزارش‌ کرده‌اند که‌ زنان ایرانی برای برآورده شدن حاجات خود و همچنین برای بالا بردن نیروی شکیبایی و تحمل مصائب به ام‌البنین متوسل شده و سفره‌های نذری به نام او برگزار می‌کنند.[۳۱] همچنین در برخی از مناطق شیعی سفره‌هایی با نام «سفره مادر حضرت ابوالفضل» یا «سفره‌ ام البنین» مرسوم است.[۳۲]

تک‌نگاری

«ستاره درخشان مدینه» کتابی است که علی ربانی خلخالی درباره ام‌البنین نوشته است. انتشارات مکتب الحسین در قم این کتاب را در سال ۱۳۷۸ش منتشر کرده است.[۳۳] این اثر با عنوان «ام البنین النجم الساطع فی مدینة النبی الامین»، توسط سید علی جمال اشرف به زبان عربی ترجمه شده و در انتشارات دارالکتاب اسلامی در ۲۰۰۳م در قم چاپ شده است.[۳۴]

پانویس

 

 

  • مظفر، موسوعه بطل العلقمی، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۱۰۰؛ کلباسی، خصائص العباسیه، ۱۳۸۷ش، ص۶۳.
  • ابن عنبه، عمدة الطالب،‌ ۱۳۸۱ق، ص۳۵۶.
  • مسعودی، مروج الذهب و معادن الجواهر، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۶۷.
  • آقاجانی قناد، مادر فضیلت ها، ۱۳۸۲ش، ص۲۰ش.
  • ربانی خلخالی، چهره درخشان قمر بنی‌هاشم،‌ ۱۳۷۶ش، ج۲، ص۷۶.
  • زهیری، أم البنین سیرتها وکراماتها، ۲۰۰۶م، ص۱۶۹-۱۷۰.
  • مقرم، مقتل الحسین(ع)، ۱۴۲۶ق، ص۳۵۵-۳۵۷.
  • ربانی خلخالی، چهره درخشان قمر بنی‌هاشم،‌ ۱۳۷۶ش، ج۲، ص۷۶.
  • الاغانی الاصبهانی، ابوالفرج، الاغانی، بیروت، داراحیاءالتراث‌العربی، ج۱۵، ص۵۰.
  • ابن عنبه، عمدة الطالب، ۱۳۸۱ق، ص۳۵۷.
  • نگاه کنید به اردوبادی، موسوعه العلامة الاردوبادی، ۱۴۳۶ق، ج۷، ص۴۷-۴۹.
  • زجاجی کاشانی، سقای کربلا، ۱۳۷۹، ص۸۳.
  • برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌اثیر، اسدالغابه، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۲۲.
  • کلباسی، خصائص العباسیه، ۱۳۸۷ش، ص۶۵.
  • محمودی، ماه بی‌غروب، ۱۳۷۹ش، ص۳۱؛ زجاجی کاشانی، سقای کربلا، ۱۳۷۹ش، ص۸۹.
  • ربانی خلخالی، چهره درخشان قمر بنی‌هاشم،‌ ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۶۹.
  • طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۱۵۳.
  • بخاری، سرّالسلسلۀ العلویۀ، ص۸۸.
  • طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۱۵۳.
  • حسون، اعلام النساء، ۱۴۱۱ق، ص۴۹۶-۴۹۷؛ محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۶۴ش، ج۳، ص۲۹۳؛ ر.ک. دخیل، العباس، ۱۴۰۱ق، ص۱۸.
  • اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۳۶۸ق، ص۸۵.
  • حسون، اعلام النساء، ۱۴۱۱ق، ص۴۹۶-۴۹۷.
  • شبر، ادب الطف، دارالمرتضی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷۱.
  • محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۶۴ش، ج۳، ص۲۹۴.
  • شبر، ادب الطف، دارالمرتضی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷۱.
  • محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۶۴ش، ج۳، ص۲۹۴.
  • دخیل، العباس(ع)، ۱۴۰۱ق، ص۱۸.
  • ربانی خلخالی، ستاره درخشان مدینه حضرت ام البنین، ۱۳۷۸ش، ص۷؛ مقرم، قمر بنی‌هاشم، ۱۳۶۹ق، ص۱۸.
  • شریف القرشی، العباس بن علی، ۱۳۸۶ش، ص۲۸.
  • ربانی خلخالی، چهره درخشان قمر بنی هاشم ابوالفضل العباس(ع)، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۴۶۴.
  • بلوکباشی، «ام البنین در فرهنگ عامه»، ص۱۸۶-۱۸۸.
  • بلوکباشی، «ام البنین در فرهنگ عامه»، ص۱۸۶-۱۸۸.
  • ستاره درخشان مدینه، شبکه جامع کتاب گیسوم.

 

  1. امّ البنین علیهاالسلام النّجم الساطع فی مدینة النبی الأمین، کتابخانه مدرسه فقاهت.


 

  1. نسب‌شناسی در نياكان مادري حضرت عباس(ع) نيز، نام پهلوانان بزرگی به چشم می‌خورد كه آوازه بلندی در عرب داشتند. عقيل با آگاهی از نام و آوازه آنان حضرت امّ‌البنين(س) را برای ازدواج به امام علی(ع) پيشنهاد كرد. امام(ع) با توجه به تأثير عنصر مهم توارث در روحيات فرزند، اقدام به اين ازدواج مي‌نمايد؛ مُلاعب الاسنة: از جمله نياكان مادري حضرت عباس(ع) که لقب عامر بن مالك بن جعفر بن كلاب است.اوس بن حجر شاعر جاهلی در باره‌اش سروده: یُلاَعِبُ اَطْرَافَ الاْسِنَّةِ عَامِرٌ/فَرَاحَ لَهُ حَظُّ الْکَتَائِبِ اَجْمَعِ «عامر، سرنیزه‌ها را به بازی می گیرد؛ پس او به تنهایی کارایی و توان یک لشکر را دارد.»[۹]


منابع

  • آقاجانی قناد، علی، مادر فضیلت ها، قم، مرکز پژوهش های صدا و سیما، ۱۳۸۲ش.
  • ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابه، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
  • ابن عنبه، احمد، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
  • اردوبادی، محمدعلی، موسوعة العلامة الاردوبادی، تحقیق السید محمد آل المجدد الشیرازی، کربلا،‌دار الکفیل، ۱۴۳۶ق.
  • اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، به کوشش احمد صقر، قاهره، ۱۳۶۸ق/۱۹۴۹م.
  • امّ البنین علیهاالسلام النّجم الساطع فی مدینة النبی الأمین، کتابخانه مدرسه فقاهت، تاریخ بازدید: ۳۰ دی ۱۳۹۹ش.
  • بخاری، سهل بن عبدالله، سرّالسلسلۀ العلویۀ، قم، چاپخانه نهضت.
  • بلوکباشی، علی، «ام البنین در فرهنگ عامه»، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج ۱۰، تهران، مزکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۰ش.
  • حسون، محمد و ام‌علی مشکور، اعلام النساء المؤمنات، تهران، ۱۴۱۱ق.
  • دُخَیّل، علی محمد علی، العباس بن امیرالمؤمنین علیه‌السلام، بیروت، مؤسسة اهل البیت، ۱۴۰۱ق.
  • ربانی خلخالی، علی، چهره درخشان قمر بنی هاشم ابوالفضل العباس، قم، مکتب الحسین، ۱۳۷۶ش.
  • ربانی خلخالی، علی، ستاره درخشان مدینه؛ حضرت ام البنین(س) همسر باوفای امیر المومنین(ع)، قم، مکتب الحسین، ۱۳۷۸ش.
  • منبع : سایت ویکی شیعه
کلیدواژه ها: #ام_البنین , #بیوگرافی, #رحلت
موضوعات: مذهبی
[پنجشنبه 1401-10-15] [ 08:44:00 ب.ظ ]