اعتصام بالله منشأ عصمت ائمه

صفت عصمت در ائمه(ع) به اشکال مختلفی توضیح داده شده است. این سؤال مطرح می‌شود که ریشه عصمت کجاست؟ چطور امام معصوم است؟ یکی از تعابیر نورانی که در آن صفت عصمت توضیح داده شده در زیارت غدیریه امیرالمؤمنین(ع) است که از امام هادی(ع) نقل شده است. این زیارت فوق‌العاده، شامل یک دوره معارف شیعی است که اختصاصی هم به روز غدیر ندارد تعبیر این است: «أَنْتَ الْقَائِلُ لَا تَزِیدُنِی کَثْرَةُ النَّاسِ حَوْلِی عِزَّةً وَ لَا تَفَرُّقُهُمْ عَنِّی وَحْشَةً وَ لَوْ أَسْلَمَنِی النَّاسُ جَمِیعاً لَمْ أَکُنْ مُتَضَرِّعاً اعْتَصَمْتَ بِاللَّهِ فَعَزَزْتَ وَ آثَرْتَ الْآخِرَةَ عَلَى الْأُولَى‌ فَزَهِدْتَ… فَمَا تَنَاقَضَتْ أَفْعَالُکَ وَ لَا اخْتَلَفَتْ أَقْوَالُکَ وَ لَا تَقَلَّبَتْ أَحْوَالُک‌».

در این زیارت امام هادی(ع) این جمله را از حضرت علی(ع) نقل می‌کند که کثرت جمعیت و تجمع مردم در پیرامونم و حمایت آنها از من، بر عزت من اضافه نمی کند. اینگونه نیست که من با آمدن مردم عزیز شوم و عزت خود را از آنها بگیرم. انسان‌ها و بزرگان اهل دنیا اینگونه هستند که قدرت خود را از حمایت مردم می‌گیرند اگر مردم آنها را حمایت کنند، در مقابل دشمن احساس اقتدار و روی حرف‌های خود ایستادگی می‌کنند ولی اگر حمایت مردم را از دست دهند دچار احساس ضعف در مقابل دشمن می‌شوند.

در این تعبیر از حضرت علی(ع) نقل شده است که افزایش مردم پیرامون من بر عزت و نفوذناپذیری من اضافه نمی کند و پراکندگی مردم از دور من نیز باعث وحشت من نمی شود. اینگونه نیست که من از پراکنده شدن مردم و تنها ماندن با دشمن بزرگ احساس نگرانی و اضطراب کنم. شاید ترجمه این جمله این باشد اگر همه مردم مرا تسلیم دشمن کنند و با دشمن تنها بگذارند و رها کنند، من احساس تضرع و ضعف نمی‌کنم. این تعبیر در نهج‌البلاغه هم از امیرالمؤمنین(ع) در جواب نامه برادرشان عقیل نقل شده که برادرشان عقیل فرمودند و شاید گلایه داشتند که مشی حضرت مردم را متفرق می‌کند و حضرت این جمله را در جواب او فرمودند.

طبق نقل در این زیارت در تفسیر این مطلب که چگونه ممکن است انسانی همه مردم دور او جمع شوند احساس قدرت نکند و اگر همه او را تنها بگذارند احساس ضعف نکند، امام هادی(ع) فرمودند: «إعتَصَمت بِالله فَعَزَزتَ وَ آثَرْتَ الْآخِرَةَ عَلَى الْأُولَى فَزَهِدْتَ» شما معتصم بالله و دست به دامن خدا هستید و با همه وجود به خدای متعال تکیه کرده و عزیز شدید. شما آخرت را بر دنیا برگزیده‌اید، طبیعتاً نسبت به دنیا زاهد و فارغ هستید.

در ادامه این زیارت امام هادی(ع) چند خصوصیت امیرالمؤمنین(ع) را بیان می‌کنند: وقتی شما با خدا به عزت و عظمت رسیدید و با اعتصام به او عزیز شدید در نتیجه افعال شما متناقض نیست. خیلی اوقات افعال انسان آثار یکدیگر را از بین می‌برد، انسان عبادتی می‌کند به دنبال آن گناهی مرتکب می‌شود که آثار آن عبادت را از بین می‌برد. در روایات آمده است گناهان آثار عبادت انسان را محو می‌کنند. امام هادی(ع) در بیان خصوصیات حضرت علی(ع) فرمودند: همه افعال شما هماهنگ است هیچ تناقضی در بیان افعال شما نیست چون از یک ریشه برخاسته و فقط از فرمان خدا سرچشمه می‌گیرد بنابراین همه افعال شما هماهنگ است؛ اقوال و حرف‌های شما با هم اختلاف پیدا نمی‌کند.

اگر کسی عاملی جز خدای متعال در او تأثیر نداشت همیشه به یک گونه سخن می‌گوید؛ حالات شما دگرگون نیست همه احوالتان یک حال است و آن حال بندگی و خشوع در مقابل خدای متعال است، حال تکیه کردن بر خدای متعال و در مقابل بقیه عوامل ایستادن و مقاومت کردن است. در بیان نورانی امام هادی ریشه نفوذناپذیری امیرالمؤمنین را اعتصام به خدای متعال تحلیل کرده و می‌فرمایند: شما با اعتصام به خدای متعال عزیز و نفوذناپذیر شدید. یکی از صفات و اسماء الهی این است که خدای متعال عزیز است و عزیز یعنی نفوذناپذیر که در قرآن هم بسیار تکرار شده است. أرض عزیز یعنی سرزمینی که نفوذ ناپذیر است چنین زمین‌هایی آب در آنها نفوذ نمی‌کند از این زمین‌ها تعبیر به عزیز می‌کنند.